Σεβαστέ
Πατέρα,
Κύριε
Ταξίαρχε,
Κυρία
Διευθύντρια της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης,
Κύριε
Αξιωτάκη, Πρόεδρε του «Φάρου Βαρβασίου»,
Κυρίες
και Κύριοι,
Όταν έφτασε η είδηση της
Ελληνικής Επανάστασης στην Ευρώπη τα πάντα μαρτυρούσαν μια γενική δυσφορία στις
ευρωπαϊκές απολυταρχίες. Είχαν περάσει μόλις έξι χρόνια από το Συνέδριο της
Βιέννης και η Ιερά Συμμαχία είχε επιτυχώς καταστείλει κάθε επαναστατικό κίνημα
που στάθηκε απέναντι στο νέο πολιτικό σκηνικό της Γηραιάς Ηπείρου. Οι
παλινορθωμένες μοναρχίες τάσσονταν εχθρικά απέναντι σε κάθε φιλελεύθερη φωνή,
από φόβο μην τυχόν διασαλευτεί η καθεστηκυία τάξη και η ισορροπία.
O Ιωάννης Καποδίστριας αγωνίζεται να πείσει
τους ισχυρούς της Ευρώπης για την ιδιαιτερότητα της ελληνικής εξέγερσης. Στη
ρωσική διακοίνωση που επιδόθηκε στην Υψηλή Πύλη τον Ιούλιο του 1821 και που
ανακοινώθηκε στις συμμαχικές αυλές, τόνιζε ότι δεν επρόκειτο για στασιαστική
εξέγερση υποκινημένη από τους «διεθνείς ανατροπείς», αλλά για αγώνα
ανεξαρτησίας ενός έθνους καταδυναστευομένου από βάρβαρο δυνάστη. Καταφέρνει
βέβαια να αποτρέψει την επέμβαση των δυνάμεων, που είχαν καταστείλει μέχρι τότε
κάθε επαναστατικό κίνημα. Ο ελληνικός Αγώνας όμως ξεκινά, χωρίς
καμία βοήθεια από τους ισχυρούς της Ευρώπης.
Από τον Απρίλη όμως του 1822 το
σκηνικό αυτό έμελε να αλλάξει. Τα νέα των Σφαγών της Χίου κυκλοφορούν στις
εφημερίδες της εποχής και προκαλούν δέος και αποτροπιασμό στους λαούς της
Ευρώπης. Σε πολιτικό επίπεδο, οι ευρωπαϊκές δυνάμεις υιοθετούν προοδευτικά μια
πιο προσεκτική στάση απέναντι στο ελληνικό ζήτημα. Η Ρωσική και Αγγλική διπλωματία παίρνει-για
τους δικούς της βέβαια λόγους η κάθε μία, αποστάσεις από την επίσημη πολιτική
της Ιερής Συμμαχίας απέναντι στον
απελευθερωτικό Αγώνα των Ελλήνων.
Παρόλα αυτά ο αυστριακός
καγκελάριος Μέττερνιχ, παραμένει σταθερά εχθρικός προς τους Έλληνες. Θα σπεύσει
να υπερασπιστεί πρώτος τις φρικαλεότητες του 1822, υπεραμυνόμενος της Τουρκικής
πλευράς. Όπως μας πληροφορούν οι ιστορικοί Serge Bernstein & Pierre Milza, στο δεύτερο τόμο από το τρίτομο έργο
τους, η Ιστορία της Ευρώπης, ο
Μέττερνιχ υποστήριζε ότι «οι ενέργειες από ελληνικής πλευράς είναι έξω από το
πλαίσιο του πολιτισμού».
Η αντίδραση όμως του γαλλικού
λαού απέναντι στα γεγονότα του 1822 στην Ελλάδα ήταν πολύ πιο έντονη. Οι
φιλελεύθεροι και δημοκράτες υποστήριξαν την Ελληνική Επανάσταση ως μια μορφή
αντίδρασης στο καθεστώς που είχε επιβληθεί στη χώρα. Οι σφαγές της Χίου
συνέβαλαν αδιαμφισβήτητα στη δημιουργία ενός πρώιμου κινήματος φιλελληνισμού
εκεί.
Η απροσμέτρητη θηριωδία των
σφαγών, με τις χιλιάδες ψυχές που οδηγήθηκαν στο θάνατο, αλλά και αυτούς που
πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής,
συγκλονίζει τους καλλιτεχνικούς κύκλους
της χώρας. Η τακτική «της άνευ οίκτου τιμωρίας αθώων και ενόχων» του
Σουλτάνου, αποσκοπούσε στο να καταστήσει τη Χίο παράδειγμα ως αποφυγή για
περαιτέρω εξεγέρσεις. Έφερε όμως στο ευρωπαϊκό προσκήνιο το θέμα του φρικτού
θανάτου άμαχου πληθυσμού. Στα μάτια της Γαλλίας του Ρομαντισμού, τα αθώα θύματα του Αγώνα ενάντια στην καταπίεση ενός
ξένου δυνάστη, αποθεώνονται ως σύμβολα συλλογικού ηρωισμού.
Την οπτικοποίηση της
καταστροφής του 1822 την οφείλουμε πρωτίστως στον Ευγένιο Ντελακρουά. Ο
περίφημος πίνακας του «Σκηνή από τη Σφαγή στη Χίο», (ελληνικές οικογένειες
περιμένουν το θάνατο ή τη δουλεία), παρά
τις όποιες καλλιτεχνικές αμφισημίες του, φιλοτεχνήθηκε το 1823, όταν πλέον τα
γεγονότα των Σφαγών της Χίου ήταν γνωστά σε ολόκληρη την Ευρώπη και
παρουσιάστηκε στο Σαλόν (ετήσια καλλιτεχνική έκθεση) της Γαλλίας στις 25
Αυγούστου του 1824. Σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι.
Όπως ήταν αναμενόμενο, ο
πίνακας μπροστά από τον οποίο πέρασε ο καλλιτεχνικός και πνευματικός κόσμος της
Γαλλίας και όχι μόνο, διέδωσε- με αφορμή την τοπική τραγική ιστορική συγκυρία,
των Αγώνα των Ελλήνων σε όλη τη Γαλλία πρωτίστως και σε όλη την Ευρώπη στη
συνέχεια. Από αυτό το σημείο και έπειτα ο αντίκτυπος των Σφαγών της Χίου το
1822, θα αποτελέσει τη βασική θεματική μιας πλούσιας καλλιτεχνικής παραγωγής
στην Ευρώπη. Και είναι πράγματι συγκινητικό, πως η τραγωδία τούτο του μικρού
ακριτικού νησιού της Ευρώπης καταφέρνει και εμπνέει τον καλλιτεχνικό κόσμο
μέχρι τις μέρες μας, σε πείσμα των δύσκολων καιρών που διανύουμε, με τη λήθη να
αποτελεί τον πιο επικίνδυνο αντίπαλό μας.
Οι ιστορικοί Bernstein & Milza σημειώνουν για την εποχή μετά τις Σφαγές:
«Συγγραφείς, διπλωμάτες, στρατιωτικοί ρίχνονται στον αγώνα, πολλαπλασιάζοντας
τις μαρτυρίες και τις εκκλήσεις υπέρ των Ελλήνων».
Αναφορικά με τη σφαγή της Χίου
ο φιλέλληνας γάλλος λογοτέχνης και προστάτης των απανταχού κατατρεγμένων και
καταπιεσμένων, Βίκτωρ Ουγκώ, θα γράψει το γνωστό ποίημα «Το Ελληνόπουλο», το οποίο και θα συμπεριλάβει στην ποιητική
συλλογή του με τίτλο: Τα Ανατολικά. (Αργότερα θα γράψει και το ποίημα Κανάρης:
προς τον Έλληνα Πατριώτη, εξυμνώντας τα κατορθώματά του, ως απάντηση στην ύβρη που
διαπράχθηκε με τα γεγονότα Απριλίου/Μαΐου στη Χίο το 1822). Η καθηγήτρια
γαλλικής φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Φρειδερίκη Ταμπάκη-Ιωνά, αναφέρει σε σχετικό άρθρο της:
Με
την έκδοση των Ανατολικών, που
πραγματοποιείται τον Ιανουάριο του 1829, ο Ουγκώ συμμετέχει στην ποιητική
εκστρατεία της φιλελληνικής ποίησης με συνθέσεις ποιητικής αξίας που
επισφραγίζουν την πλούσια παραγωγή φιλελληνικών στίχων, ωδών, τραγουδιών,
διθυράμβων, συμμετοχών σε λογοτεχνικούς διαγωνισμούς όχι μόνο εκ μέρους των
μεγάλων γάλλων ποιητών αλλά και ελασσόνων, ακόμη και ανωνύμων πολιτών που
στρατεύονται για τον αγώνα των Ελλήνων..
Στην
ίδια ποιητική συλλογή ο Βίκτωρ Ουγκώ αναφωνεί: Στην Ελλάδα! Στην Ελλάδα! Πάμε ποιητή πρέπει να φύγουμε…
Σταδιακά το κίνημα του φιλελληνισμού
θα διαδοθεί σε ολόκληρη την Κεντρική και Δυτική Ευρώπη. Ο Γερμανός ιστορικός Mendelssohn Bartoldy θα αναφέρει επιγραμματικά:
«Ο
φιλελληνισμός είχε γίνει μία δύναμη. Ισοπέδωσε τις μέγιστες πολιτικές
αντιθέσεις και ένωσε τα εχθρικά πολιτικά κόμματα σ’ ένα κοινό ενθουσιασμό….[…]
«παντού ονειρευόταν τη ματοβαμμένη ορφανή του ευρωπαϊκού πολιτισμού»,έγραφε
αναφερόμενος στην Ελλάδα.
Ο Δρ. Φιλολογίας, κ. Κων/νος
Φραγκομίχαλος στην πολύ εμπεριστατωμένη μελέτη του Οι σφαγές της Χίου το 1822: Ποιος ο ακριβής αριθμός των θυμάτων τους
, αναφέρεται στους ελάχιστους κατοίκους του νησιού που «είχαν την τύχη να
παραληφθούν από τα πλοία και να σωθούν». Το τρομαγμένο και κυνηγημένο αυτό
πλήθος, αποτελεί και τη βασική θεματική των έργων του ιταλού ζωγράφου Leonardo Cavagnin. Οι πίνακες “The blessing of a ship and of Chians escaping from the
Turkish massacres of 1822” και “The flight of Chians by small boats to the ships in
the 1822”, κοσμούν σήμερα το Μουσείο του Φιλίππου Αργέντη στη Χίο, που στεγάζεται στη Βιβλιοθήκη Κοραής.
Τα κεντρικά πρόσωπά τους- γυναίκες και παιδιά,
ιερείς, ηλικιωμένοι και τραυματίες, σηκώνοντας το Σταυρό του δικού τους
Γολγοθά, αναζητούν σωτηρία στα περαστικά πλοία και τις βάρκες.
Φιλοτεχνημένοι στα 1843, οι δύο
αυτοί πίνακες αποτελούν περίτρανη απόδειξη ότι οι σφαγές της Χίου ήταν ένα
περιστατικό που χαράχτηκε στη συνείδηση των ευρωπαϊκών καλλιτεχνικών κύκλων για
μεγάλο χρονικό διάστημα.
Από τα πιο γνωστά έργα του
βρετανού ζωγράφου Thomas
Barker, γνωστού και ως Barker του Bath, αποτελεί η τοιχογραφία του που αναπαριστά
την «Επιδρομή των Τούρκων επί της νήσου Χίου τον Απρίλιο του 1822». Η μεγάλη
αυτή νωπογραφία φιλοτεχνείται πριν το
1847, στον τοίχο της κατοικίας του στο Sion Hill, του Bath, πόλη στα Βορειοδυτικά της Αγγλίας.
Θεωρείται ένα από τα πιο σπουδαία έργα της ωριμότητας του καλλιτέχνη και
αποτελεί μια διαφορετική εκδοχή του έργου του Ευγένιου Ντελακρουά «Η σφαγή της
Χίου». Σήμερα ένα υπέροχο αντίγραφο του έργου βρίσκεται πάνω από την είσοδο της
αίθουσας Κοραής της Βιβλιοθήκης μας.
Το γεγονός ότι οι 3 παραπάνω
πίνακες μαζί με αρκετά αντίγραφα του πίνακα του Ντελακρουά «Η Σφαγή της Χίου»
βρίσκονται στο νησί μας, οφείλεται στην αγάπη του Φιλίππου Αργέντη για τη Χίο,
ο οποίος τους συνέλεξε για να αφήσει σε εμάς και στις επόμενες γενιές μια πλούσια ιστορική παρακαταθήκη.
Στο σημείο αυτό αναμφισβήτητα
οδηγούμαστε σε εύλογα ερωτήματα. Αποτέλεσε τελικά η μαρτυρική ιστορική συγκυρία
τούτου του τόπου μια βραχύβια συναισθηματική φόρτιση της Ευρώπης του
Ρομαντισμού; Για τον πολιτικό αντίκτυπο
μάλλον δεν έχουμε και πολλές απαντήσεις να λαβαίνουμε. Πώς λαμβάνει τη
θυσία του Αναβάτου ο σημερινός ευρωπαίος που στέκει εκεί ψηλά στα ερείπια και
ακούει την ιστορία του τόπου αυτού;
Ομολογουμένως όταν ξεκίνησα να
γράφω την ομιλία αυτή είχα την πεποίθηση, από μια σχετικά μικρή εμπειρία, ότι
εντυπωσιάζεται από τη θυσία και το τραχύ τοπίο, δείχνει σεβασμό και ακούει
προσεκτικά τις αφηγήσεις της τοπικής ιστορίας. Στην πορεία της γραφής,
ανακάλυψα δύο περιπτώσεις που αφουγκράστηκαν την ιστορική μνήμη με τρόπο
μοναδικό και μας δώρισαν απλόχερα τους θησαυρούς αυτής της εμπειρίας τους.
Στο μεταίχμιο του 21ου
αιώνα, ο Νορβηγός καλλιτέχνης Μπέρτελ Κρίστιεσεν φιλοτεχνεί τέσσερα έργα και
αντλεί τη θεματική του από τη θυσία των γυναικών του Αναβάτου κατά τη διάρκεια
των Σφαγών της Χίου του 1822. Έχοντας ζήσει στη Χίο για ένα χρονικό διάστημα,
συγκλονίστηκε από την ιστορία του τόπου και κυρίως την απόφαση των γυναικών να
βάλουν αυτό το τραγικό τέλος στη ζωής τους.
Τα τρία έργα με τίτλο Γυναίκες
Αναβάτου απεικονίζουν:
Τη Γυναίκα πριν την καταστροφή
Ένα δεύτερο έργο με τίτλο Απελπισία. Αποτελεί μάλλον την πιο
εύγλωττη απεικόνιση μιας γυναίκας την τραγική εκείνη στιγμή της ύπαρξης που
επιλέγει τον θάνατο.
Και ένας τρίτος που αναπαριστά
τη Σημερινή Γυναίκα.
Το τέταρτο συγκλονιστικό έργο
της συλλογής του Κρίστιεσεν «Καταστροφή του Αναβάτου», απεικονίζει τη στιγμή
της βρεφοκτονίας και κατόπιν της αυτοκτονίας στην οποία προβαίνουν οι γυναίκες
του βράχου προκειμένου να γλιτώσουν την σκλαβιά ή και το βιασμό. Η ιδιαίτερη
χρωματική τεχνοτροπία προσδίδει στο έργο την εικόνα μνημειακής γλυπτικής
σύνθεσης.
Είναι το πιο σύγχρονο έργο
ευρωπαίου καλλιτέχνη με αναφορά στις Σφαγές της Χίου ( Υπάρχει βέβαια και ένα
πιο πρόσφατο έργο, κινέζου όμως ζωγράφου , του Υue Μinjun με τίτλο «η Σφαγή της
Χίου»).
Και οι τέσσερις πίνακες του
Μπέρτελ Κρίστιενσεν βρίσκονται στη Δημοτική Πινακοθήκη του νησιού μας, δωρεά
του ζωγράφου.
Ο αντίκτυπος των Σφαγών της
Χίου δεν αποτυπώθηκε όμως μόνο στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία και ζωγραφική.
Στα 1977, ο Παντελής Λορέντζο Αργέντης σε συνάντησή
του στο Λονδίνο με τον παλαιστινιακής καταγωγής Μαέστρο Γιουσέφ Κασό τον ρωτά,
αν θα μπορούσε να αναλάβει τη σύνθεση ενός μουσικού έργου το οποίο θα αφηγούνταν
την ιστορία του νησιού της Χίου.
9 μήνες αργότερα, αφού ο
συνθέτης έχει μελετήσει την τοπική ιστορία και έχει επισκεφτεί το νησί,
συνθέτει τη Χιακή Ραψωδία. Αποτελείται από 2 συμφωνίες τη συμφωνία Νο. 8 «Στη
Χίο» σε Ρε Ελάσσονα και την συμφωνία Νο. 9 «Χίος Ελευθέρα» σε Σολ Μείζονα.
Tο τρίτο μέρος της Συμφωνίας Νο. 8 σε ρυθμό Adagio Lamentoso είναι
εμπνευσμένο από τον απόηχο των σφαγών, αλλά και την μετέπειτα φυγή των Χιωτών
με πλοιάρια από το νησί σε αναζήτηση ενός ασφαλέστερου καταφύγιου.
Τόσο η καταστροφή, όσο και η
φυγή είναι άλλωστε θέματα ιδιαίτερης ευαισθησίας στον συνθέτη. Το έργο αποπνέει
μια μοναδική δυναμική. Μελωδίες της Ανατολής,
τοπικά παραδοσιακά μουσικά μοτίβα τα οποία ο συνθέτης μελέτησε
διεξοδικά συνθέτουν ένα έργο με αδιαμφισβήτητη ένταση και δραματικότητα.
Ολοκληρώνοντας την ομιλία αυτή
θα έχουμε την ευκαιρία να ακούσουμε ένα σύντομο απόσπασμα το τρίτο μέρος της
συμφωνίας Νο. 8.
Ο αντίκτυπος των Σφαγών της Χίου του 1822, δρομολογεί
αναμφισβήτητα σημαντικές αλλαγές στο
πολιτικό σκηνικό της Ευρώπης της εποχής. Ουσιαστικά θα σηματοδοτήσει την αρχή
του τέλους της ισχύος της Ιεράς Συμμαχίας. Από τη στιγμή εκείνη η επίσημη
ευρωπαϊκή διπλωματία και ο φιλελληνισμός θα συμβάλλουν με το δικό τους τρόπο
στον Ελληνικό Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Για την Τέχνη, η ηρωική θυσία των
προγόνων μας θα αποτελέσει ασίγαστη πηγή έμπνευσης, που συνεχίζεται μέχρι και
τις μέρες μας.
Κλείνοντας τέλος και για να
μεταβούμε στο κλίμα των εκδηλώσεων της Κυριακής στον Ανάβατο θα διαβαστεί ένα
απόσπασμα από το Βιβλίο «Ο Ανάβατος της Χίου» του Δρ. Θεολογίας και Προέδρου
του Μορφωτικού Συνδέσμου Βαρβασίου Χίου- Βιβλιοθήκη «Ο Φάρος», κ. Ανδρέα
Αξιωτάκη. Ολοκληρώνοντας την σύντομη αυτή ομιλία θα ήθελα να εκφράσω :
Θερμές ευχαριστίες στον κ.
Παντελή Στεφάνου Αντιδήμαρχο, για την δωρεά του καταλόγου έργων της υπέροχης
Δημοτικής Πινακοθήκης Χίου και στην κ. Πασσαλή Δέσποινα και για τις
διευκρινήσεις πάνω στο έργο του Μπέρτελ Κρίστιενσεν.
Στο προσωπικό της Βιβλιοθήκης
Κοραής, για τις πληροφορίες πάνω στους πίνακες της συλλογής
Στον κ. Παντελή Λορέντζο
Αργέντη που μου έδωσε σπάνιο υλικό από το αρχείο του
Στον Αντιπεριφεριάρχη Χίου κ.
Γανιάρη Κων/νο, στην κυρία Βλυσίδου Ευτυχία, Διευθύντρια Β/Θμιας Εκπαίδευσης
Χίου και στην Κριτάκη Βάσω, για την αποψινή πρόσκληση.
Σε όλους και όλες εσάς.
Θολώνει
ο νους, τα γόνατα λυγίζουν, φτερώνει η καρδιά μπροστά στη θυσία των μεγάλων της
Φυλής μας. Απαραίτητο ένα αγιοκέρι και λίγο μοσχολίβανο, στο χώρο τούτο, για
την άληστη μνήμη Εκείνων, που χάραξαν με το αίμα τους και πύργωσαν με τα
κόκκαλα τους τον Γολγοθά και την Ανάσταση του Αναβάτου, που πάνω από τον Ιερό
του Βράχο, στου χρόνου τ’ ασταμάτητα γυρίσματα, φωσφορίζει ως τα πέρατα της γης
εθνικές ανταύγειες αθάνατης Ελλάδας.
Γεωργία
Χούλη,
Εκπαιδευτικός
Β/θμιας Εκπαίδευσης Χίου.
