ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΥΡΚΑΓΙΩΝ

του Μπάμπη Χρυσάφη ----Μηχανικού Περιβάλλοντος

            Το κορυφαίο πρόβλημα περιβαλλοντικής υποβάθμισης που αντιμετωπίζει η χώρα μας είναι αυτό της καταστροφής, πολλές φορές εξολοκλήρου, δασικών, αγροτικών και ημιαστικών οικοσυστημάτων από την ανεξέλεγκτη πυρκαγιά.

            Οι κυριότερες αιτίες δασικών πυρκαγιών, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία είναι η εξής:

• Οι διάφορες γεωργικές δραστηριότητες και κυρίως το καψάλισμα της αποκαλάμης και το κάψιμο ξηρών χόρτων.
• Η απόρριψη αναμμένων τσιγάρων και σπίρτων.
• Το άναμμα φωτιάς σε μη επιτρεπόμενους χώρους.
• Το κάψιμο σκουπιδιών σε μη οργανωμένους σκυβαλοτόπους.
• Οι στρατιωτικές ασκήσεις.
• Οι δραστηριότητες κυνηγών κυρίως κατά τους θερινούς μήνες.
• Οι διάφορες δραστηριότητες σε εξοχικές κατοικίες όπως η χρήση ηλεκτρικών εργαλείων και το κάψιμο σκυβάλων.
• Οι κακόβουλες ενέργειες (εμπρησμοί).
• Βραχυκύκλωμα ηλεκτροφόρων καλωδίων.
• Οι κεραυνοί.

            Στην Ελλάδα το πρόβλημα των δασικών πυρκαγιών είναι κατεξοχήν πρόβλημα ανθρωπογενές. Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία, 9 στις 10 δασικές πυρκαγιές προκαλούνται από διάφορες ανθρώπινες δραστηριότητες. Σημειώνεται ότι συνολικά φέτος το καλοκαίρι συνελήφθησαν 250 άτομα για εμπρησμούς ανά την Ελλάδα, εκ των οποίων οι 26 ήταν από πρόθεση και οι 224 από αμέλεια. Σημαντική αύξηση (19,7 %) των αγροτοδασικών πυρκαγιών παρατηρείται το διάστημα από τις αρχές του έτους  μέχρι τέλος Ιουλίου 2012, σε σχέση με το αντίστοιχο διάστημα του 2011.Για τη Χίο ειδικά τα στατιστικά λένε ότι τα δώδεκα τελευταία έτη, ο μέσος / ανά έτος, αριθμός πυρκαγιών είναι (56) πυρκαγιές, δηλαδή κατά μέσο όρο εκδηλώνεται μία (1) πυρκαγιά περίπου κάθε 7 μέρες, ενώ ο μέσος / ανά έτος, αριθμός καμένων εκτάσεων είναι (4.480,8) στρέμματα. Από κάθε πυρκαγιά καίγονται, κατά μέσο όρο, ογδόντα (80) στρέμματα αγροτοδασικής έκτασης.           

            Μέτα από όλα αυτά που αναφέρθηκαν, γεννιούνται εύλογα στον καθένα μας τα εξής ερωτήματα: Πως μπορεί να αιτιολογηθεί αυτή ή έξαρση των πυρκαγιών στον ελλαδικό χώρο; Είναι ένα τυχαίο φαινόμενο; Υπάρχουν ωφελούμενοι από μία τέτοια περιβαλλοντική καταστροφή; Ποιοι μπορεί να είναι οι ηθικοί και οι φυσικοί αυτουργοί;

            Η απάντηση στα ερωτήματα αυτά είναι ότι μετά από κάθε μια μεγάλη πυρκαγιά ανοίγει ο δρόμος για επιχειρηματικές επενδύσεις στις καμένες περιοχές μια και η πολιτεία φροντίζει με την ανεπάρκεια της στα θέματα περιβαλλοντικής και συγκεκριμένα δασικής προστασίας τόσο πριν όσο και μετά από την πυρκαγιά να αφήνει πρόσφορο έδαφος σε όσους εποφθαλμιούν να επενδύσουν σε αποχαρακτηρισμένα δάση.

            Το ζητούμενο δεν είναι το φυσικό πρόσωπο του εμπρηστή ή η δικαιολογία που προβάλει προς τα έξω ή εάν η φωτιά προκλήθηκε από ατύχημα ή αμέλεια, αλλά η αλλαγή στη χρήση γης που τελικά γίνεται. Ακόμα και εάν η πυρκαγιά δεν προκλήθηκε από έναν εγκάθετο εμπρηστή συγκεκριμένων επιχειρηματικών συμφερόντων, το αποτέλεσμα στη συγκεκριμένη περιοχή θα είναι το ίδιο.

            Δεν γνωρίζω εάν η πυρκαγιά στην περιοχή "Μελίσσι" του Δήμου Θίσβης, όταν σημειώθηκε, ήταν αποτέλεσμα εμπρησμού ή όχι.  Αυτό όμως που μαθαίνουμε είναι ότι η κατάληξη της υπόθεσης αυτής είναι ότι η Ολομέλεια του ΣτΕ ενέκρινε με απόφαση της την λειτουργία αιολικού πάρκου σταθμού παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην αναδασωτέα αυτή έκταση, κρίνοντας πως αυτού του είδους εγκατάσταση σε αναδασωτέα  έκταση  είναι συνταγματικά επιτρεπτή. Η απόφαση εκδόθηκε μετά από προσφυγή, που είχε καταθέσει στο ΣτΕ ο Δήμος Θίσβης, ζητώντας την ακύρωση των αποφάσεων του Γ.Γ Στερεάς Ελλάδας, με τις οποίες εγκρίθηκαν οι περιβαλλοντικοί όροι για την εγκατάσταση και λειτουργία αιολικού πάρκου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας ισχύος 36 MW από την εταιρία «Αιολική Ερατεικής, στην συγκεκριμένη θέση του Ελικώνα, που είναι αναδασωτέα, ενώ με τις ίδιες αποφάσεις εγκρίθηκε και η διάνοιξη οδικού δικτύου 5,3 χλμ.

            Σύμφωνα με το άρθρο 24 του συντάγματος, παράγραφο 1, η σύνταξη δασολογίου συνιστά υποχρέωση του Κράτους. Απαγορεύεται η μεταβολή του προορισμού των δασών και των δασικών εκτάσεων, εκτός αν προέχει για την Εθνική Οικονομία η αγροτική εκμετάλλευση ή άλλη τους χρήση, που την επιβάλλει το δημόσιο συμφέρον. Μάλιστα υπάρχει και σχετικός νόμος 998/79 που το απαιτεί από το 1979. Παρότι έχουν περάσει τόσα χρόνια από τότε ακόμα και σήμερα δεν έχει καταρτιστεί το Δασολόγιο. Εάν υπήρχε Δασολόγιο δεν θα υπήρχε περιθώριο για καταπατήσεις δασικής γης, αποχαρακτηρισμούς και αλλαγής χρήσεων γης.

            Η μνημονιακή πολίτική των περικοπών, που προωθεί η συγκυβέρνηση ΝΔ, ΠΑΣΟΚ, ΔΗΜΑΡ μαζί με την τρόικα ουσιαστικά εξουδετερώνει την πυροπροστασία. Η ελληνική Πυροσβεστική Υπηρεσία δεν μπορεί να ανταπεξέλθει στις ανάγκες σε έμψυχο υλικό και σε μέσα που πρέπει να καλυφθούν ώστε να έχουμε επαρκή πρόληψη και δυνατότατα επιτυχημένης καταστολής της φωτιάς. Δασοπυροσβέστες στην Ικαρία δηλώνουν ότι η υπηρεσία δεν τους χορηγεί καν κιάλια. 

            Διαχρονικά στην Ελλάδα τόσο η κεντρική εξουσία όσο και η Τοπική αυτοδιοίκηση ουδέποτε δεν προχώρησαν σε ουσιαστικές ενέργειας στην κατεύθυνση της προστασίας όχι μόνο των δασικών οικοσυστημάτων αλλά γενικά του ελληνικού περιβάλλοντος. Το εθνικό συμφέρον για αυτούς απαιτεί την έλλειψη τήρησης περιβαλλοντικών όρων σε περιπτώσεις "fast track" επενδύσεων. Ο υπουργός Περιβάλλοντος της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, Παπακωνσταντίνου, έφερε νομοσχέδιο στη βουλή, που υπερψηφίστηκε αποτελώντας πλέον νόμο του κράτους, σύμφωνα με το οποίο απαλλάσσει μια σειρά από έργα και δραστηριότητες από τη διαδικασία της περιβαλλοντικής αδειοδότησης ενώ συγχρόνως χαλαρώνει τις απαιτήσεις για τήρηση περιβαλλοντικών όρων σε άλλα. Εντός περιοχών "Νατούρα" και σε θαλάσσιες περιοχές με "λιβάδια ποσειδωνίας", όπως είναι η θαλάσσια περιοχή νότια των Οινουσσών και βόρεια της Λαγκάδας, χωροθετούνται ΠΟΑΥ. Κοντά στην κεντρική εξουσία και η τοπική αυτοδιοίκηση είτε συναινεί είτε δεν παίρνει θέση ως οφείλει σε σχεδιαζόμενα έργα εντός των διοικητικών της ορίων που θα υποβαθμίσουν το περιβάλλον των περιοχών όπου θα πραγματοποιηθούν, με τέτοια περίπτωση στο νησί μας την "Αιγαία ζεύξη" του Ρόκα και της Ibertrola.

            Όταν συμβεί η καταστροφική πυρκαγιά όλοι αυτοί υποκριτικά εκστομίζουν δακρύβρεχτες ομιλίες και δίνουν υποσχέσεις για αποζημίωση των πληγέντων και αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ζημιάς, χωρίς βέβαια ποτέ να υπάρχει αργότερα οργανωμένο σχέδιο προς αυτή την κατεύθυνση μία και το μέγεθος της καταστροφής μετά από μια πυρκαγιά είναι τέτοιο που απαιτεί ειδική αντιμετώπιση και συγκεκριμένες και εντατικές ενέργειες.

            Στα δασικά οικοσυστήματα, ύστερα από μία καταστροφική πυρκαγιά, έχουμε οπισθοδρόμηση για αρκετές δεκαετίες.

            Πριν από 100 χρόνια η δασοκάλυψη στην Ελλάδα έφτανε το 48%, ενώ σήμερα έχει πέσει κάτω από το 35%. Είναι λοιπόν κατανοητό από όλους ότι η εν λόγω μείωση της δασοκάλυψης δεν αποτελεί μόνο έναν περιορισμό της έκτασης των δασών αλλά και της βιοποικιλότητας της χλωρίδας.

            Χωρίς τα δάση δεν μπορεί να παραχθεί το οξυγόνο, όπως επίσης δεν μπορεί να απορροφηθεί το διοξείδιο του άνθρακα που είναι επικίνδυνο για την υγεία μας και αυξάνει την ατμοσφαιρική ρύπανση.

            Αποτέλεσμα μίας πυρκαγιάς είναι να μεταβάλλονται οι φυσικοχημικές ιδιότητες του εδάφους, υποβαθμίζοντας την παραγωγικότητα του δασικού εδάφους. Η μερική ή ολική καταστροφή του δάσους και γενικά της βλάστησης συντελεί στη μερική ή ολική παράσυρση του εδάφους από τις βροχές, στην εμφάνιση πλημμυρών στις πεδινές περιοχές, στην αύξηση της διάβρωσης του εδάφους και στην εμφάνιση χειμαρρικών φαινομένων.

            Μετά από μια μεγάλης έντασης πυρκαγιά η αποσάθρωση των σκληρών ασβεστολιθικών πετρωμάτων αυξάνει σημαντικά με την επίδραση των θερμοκρασιακών μεταβολών και των μεταβολών της υγρασίας. Εκτός από την καταστροφή των παραγωγικών δασών σε προϊόντα ξύλου, η έντονη διάβρωση τροφοδοτεί κάθε χρόνο τους χειμάρρους με φερτά υλικά. Η έντονη απορροή, ύστερα από μία μεγάλη καταστροφή δάσους από πυρκαγιά, οδηγεί στην απώλεια νερού που ήταν προορισμένο, με τη διαδικασία της διήθησης και της διαπερατότητας του δασικού εδάφους, να εμπλουτίσει τις φυσικές πηγές και τα υπόγεια αποθέματα νερού. Στην Ελλάδα μετά τις καλοκαιρινές πυρκαγιές ακολουθούν  ραγδαίες φθινοπωρινές βροχές. Αν η κλίση του καμένου εδάφους είναι πάνω από 30%, η διάβρωση είναι σημαντική και οι ολισθήσεις συνηθισμένες. Οι κίνδυνοι της αύξησης της διάβρωσης μπορεί να διαρκέσουν μέχρι και πέντε χρόνια μετά τις πυρκαγιές.    

            Υπάρχει η επιστημονική άποψη που υποστηρίζει ότι μεγάλες καμένες περιοχές μπορούν στην πραγματικότητα να αναπτύξουν την ένταση των καταιγίδων και συνεπώς να αυξήσουν την απορροή και την διάβρωση. Μία πιθανή εξήγηση για αυτό το φαινόμενο είναι ότι τα καμένα εδάφη έχουν χαμηλότερη αντανακλαστικότητα και απορροφούν μεγαλύτερη θερμότητα αυξάνοντας τις θερμοκρασίες στο υπέδαφος.

            Το νερό που προέρχεται από τις διαβρώσεις των καμένων επιφανειών περιέχει αυξημένες ποσότητες σε ασβέστιο, κάλιο, άζωτο και φώσφορο. Επίσης κατά τις πρώτες βροχές η χημική σύσταση του νερού αλλάζει, παρουσιάζοντας αυξήσεις στις συγκεντρώσεις   ανθρακικών, νιτρικών, αμμωνιακών χημικών ενώσεων που προέρχονται από τη διάλυση και την παράσυρση της στάχτης. Τα στοιχεία από το έδαφος και η στάχτη καθιστούν το νερό ακατάλληλο για άρδευση.

            Τα υψηλά φορτία τέφρας που εναποτίθενται στο έδαφος κατά τη διάρκεια μεγάλων δασικών πυρκαγιών, περιέχουν βαρέα μέταλλα τα οποία μπορούν να απελευθερωθούν με το νερό της βροχής και μέσω αυτού να διεισδύσουν στα υπόγεια νερά και τους υδάτινους δέκτες, προκαλώντας σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήματα καθώς και προβλήματα υγείας στον άνθρωπο.

            Κατά την καύση των δασικών εκτάσεων απελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα, αιθάλης και αερίων του θερμοκηπίου. Τα αέρια αυτά που συγκεντρώνονται στην στρατόσφαιρα απορροφούν ηλιακή ακτινοβολία και την εκπέμπουν προς την επιφάνεια της γης, αυξάνοντας τη θερμοκρασία της και με αυτό τον τρόπο ενισχύουν το φαινόμενο του θερμοκηπίου.

            Η απώλεια ενός δάσους εντείνει άλλο ένα παγκόσμιο περιβαλλοντικό πρόβλημα, αυτό της κλιματικής αλλαγής. Τα δάση παίζουν σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, αμβλύνοντας τις επιπτώσεις της. Πιο συγκεκριμένα:

• Δεσμεύουν το διοξείδιο του άνθρακα (CO₂) της ατμόσφαιρας και το μετατρέπουν σε βιομάζα.
• Μειώνουν την επίδραση των ακραίων καιρικών φαινομένων (το δάσος συγκρατεί το νερού της βροχής, εμπλουτίζει τον υδροφόρο ορίζοντα και βελτιώνει την ποιότητα του νερού, λειτουργεί σαν φυσικό κλιματιστικό, μειώνουν την ένταση των ισχυρών ανέμων, απορρυπαίνει την ατμόσφαιρα
• Είναι απαραίτητα για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και επιφέρουν οικολογική ισορροπία στα χερσαία οικοσυστήματα. Η απουσία τους μπορεί να επιτείνει το φαινόμενο της ερημοποίησης.

            Ο τρόπος με τον οποίο οι πυρκαγιές επηρεάζουν την πανίδα είναι ιδιαίτερα σύνθετος και δύσκολα μπορεί να αποτιμηθεί σε γενικό επίπεδο. Σε γενικές γραμμές τα περισσότερα μεγάλα θηλαστικά όπως και τα πουλιά έχουν τη δυνατότητα να διαφύγουν από την περιοχή της πυρκαγιάς, ενώ πολλά είδη ερπετών προφυλάσσονται από αυτήν καλυπτόμενα στο έδαφος ή στα βράχια. Αντίθετα τα μικρότερα θηλαστικά, τα αρθρόποδα αλλά και πολλά είδη ερπετών και μικρών δασόβιων πουλιών δεν προλαβαίνουν συνήθως να διαφύγουν. Αντίστοιχα, οι επιπτώσεις της πυρκαγιάς στη βλάστηση ωφελούν μεγάλο αριθμό ειδών που προτιμούν τους ανοικτούς χώρους ή βόσκουν ενώ θίγουν τα καθαρά δασόβια είδη πουλιών και μικρών θηλαστικών. Οι επιπτώσεις μπορεί να είναι σημαντικότερες εάν η πυρκαγιά εκδηλωθεί την εποχή της αναπαραγωγής, εάν η έκτασή της είναι τόσο μεγάλη που να καλύπτει μεγάλο μέρος της εξάπλωσης ενός είδους ή εάν η διάσπαση του βιοτόπου από υποδομές είναι τέτοια που να εμποδίζει τη διαφυγή των ζώων και μετέπειτα τον επανεποικισμό.

            Εκτός από τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις υπάρχουν και οι Κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις μιας πυρκαγιάς, που μπορεί να είναι οι εξής:  

• Μετά από βροχές ή καταιγίδες ακολουθούν πλημμύρες, εφόσον δεν υπάρχουν δέντρα και βλάστηση τα οποία μετριάζουν την ορμή του νερού απορροφώντας μέρος της ποσότητας που πέφτει. Επιπλέον, όταν καίγεται το έδαφος γίνεται υδρόφοβο. Αποτέλεσμα οι καταστροφές στον γεωργικό τομέα, στους δρόμους, σε σπίτια κτλ.
• Υφίστανται καταστροφές σε υποδομές, σε κτήρια, στο οδικό δίκτυο, στις τηλεπικοινωνίες και στους σταθμούς ηλεκτροδότησης. Μία πυρκαγιά είναι δυνατόν να προκαλέσει τεχνολογικά ατυχήματα στη βιομηχανία, να προκαλέσουν διακοπή ηλεκτροδότησης, διάρρηξη αγωγών μεταφοράς αερίων ή υγρών καυσίμων, καταστροφή στο οδόστρωμα κτλ. 
• Οι πυρκαγιές καταστρέφουν γεωργικές εκτάσεις, σοδιές και κτηνοτροφίες.
• Οι καταστροφές στον αγροτικό τομέα έχουν άμεση επιρροή και στην ανεργία.
• Η ανεργία μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα μεταναστεύσεις προς τα κοντινά αστικά κέντρα και ερημοποίηση των πληγέντων περιοχών.
• Επιπτώσεις στον τουρισμό και μείωση της επισκεψιμότητας στις καμένες περιοχές.
• Υποβαθμίζεται η ποιότητα ζωής των κατοίκων των περιοχών.
• Επιβαρύνεται η ανθρώπινη υγεία με αναπνευστικά προβλήματα κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς και από την αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα αργότερα.
• Σε πολλές περιπτώσεις η καύσιμη ύλη περιέχει λιπάσματα και φυτοφάρμακα (όταν καίγονται αγροτικές καλλιέργειες), δομικά υλικά, απόβλητα και άλλες επικίνδυνες και τοξικές ουσίες που συμβάλουν σε μεγάλο βαθμό στην ατμοσφαιρική ρύπανση με άμεσες συνέπειες (θάνατοι, τραυματισμοί, εγκαύματα, δηλητηριάσεις, άγχος) και έμμεσες συνέπειες (άσθμα, αναπνευστικά και καρδιαγγειακά προβλήματα) για την υγεία του ανθρώπου.   
• Επιπλέον, τραυματίζεται η ψυχολογία των ανθρώπων που χάνουν τα σπίτια τους και δικούς τους ανθρώπους.
• Στερούμαστε την πολύτιμη ξυλεία και τα άλλα δασικά προϊόντα για πολλά χρόνια, μέχρι να ξαναγίνει το δάσος όπως ήτανε προτού καεί.
• Καταστρέφονται οι χώροι αναψυχής ή άθλησης.
• Επιβαρύνεται η οικονομία με τις τεράστιες δαπάνες κατάσβεσης και τις ανυπολόγιστες επίσης δαπάνες που απαιτούνται για την αποκατάσταση ζημιών.
• Πολλές φορές τις πυρκαγιές ακολουθούν οικοπεδοποιήσεις με αποτέλεσμα να μην ανακάμψει ποτέ το καμένο δάσος.

Για τον καπιταλισμό αυτοσκοπός είναι η οικονομική εκμετάλλευση κάθε πόρου. Στον καπιταλισμό υπάρχουν μόνο πλουτοπαραγωγικές πηγές και παραγωγικοί συντελεστές. Ως εκ τούτου και το δάσος με μια τέτοια λογική αντιμετωπίζεται. Συνεπώς εάν έχει αξιολογηθεί και έχει αποτιμηθεί ως κατάλληλο για κερδοφορία που θα προκύψει από την οικονομική του  εκμετάλλευση (π.χ. κατασκευή τουριστικών καταλυμάτων, εγκατάσταση αιολικών και φωτοβολταϊκών πάρκων, επέκταση ή δημιουργία νέου οδικού δικτύου που θα το διασχίζει, νέα γεωργική καλλιέργεια, καζίνο ή κέντρα διασκέδασης, κτλ) τότε η πυρκαγιά που θα προκύψει είτε από εμπρησμό από πρόθεση είτε από αμέλεια ή οποιοδήποτε άλλο τυχαίο ή μη τρόπο θα εξυπηρετήσει τα σχέδια που έχουν εκπονηθεί για την εν τέλει κερδοφορία του κεφαλαίου.