Χρειάστηκαν αρκετές μέρες για να κανονίσουμε αυτή τη συνάντηση. Οι ιδιωτικοί ένοπλοι φρουροί που συνοδεύουν τα εμπορικά πλοία, προσφέροντας προστασία κατά των πειρατών, συνήθως παρουσιάζονται σαν εν δυνάμει δολοφόνοι. Αυτή είναι και η αιτία που δύσκολα θα σου μιλήσουν.
«Είναι δύσκολο να καταλάβεις τις συνθήκες που αντιμετωπίζουμε εκεί κάτω», μου λέει ένας πρώην ένοπλος φρουρός ο οποίος δέχτηκε να μου μιλήσει ανώνυμα.
«Οδικός μας ρόλος είναι καθαρά αποτρεπτικός. Το όπλο δεν το έχεις για να σκοτώσεις, αλλά για να προστεύσεις το πλήρωμα και το φορτίο. Δεν χρειάζεται να είσαι υπερβολικά σκληραγωγημένος, άμα είσαι εκπαιδευμένος κομάντο, μπαίνεις στο νόημα εύκολα. Το οικονομικό κίνητρο υπάρχει, όμως αυτό υπάρχει σε όλες τις δουλειές».
Πώς αντιμετωπίζουν το θέμα αυτό όμως οι εταιρείες ναυτιλιακής ασφάλειας; Επικοινωνώ με τον Πάνο Μωραΐτη, διευθυντή στην Aspida Maritime, μία από τις πρώτες εταιρίες στον κόσμο που ασχολήθηκε με τον τομέα αυτόν. Στο τηλέφωνο είναι διστακτικός. «Ό,τι σχετικό άρθρο έχω δει, δίνει την εικόνα ότι ο ένοπλος φρουρός που ανεβαίνει στα εμπορικά πλοία στη Σομαλία είναι μισθοφόρος. Ή, ότι πρόκειται για κάποιον κακομοίρη Έλληνα, που εν μέσω κρίσης και απουσία επιλογών, αναγκάζεται να μπαρκάρει για να πολεμήσει τους Σομαλούς πειρατές, βάζοντας τη ζωή του σε κίνδυνο. Αλλά τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι», μου λέει.«Θέλω να μου εξηγήσεις πώς είναι», του ζητώ.
Το επόμενο πρωί τον συναντώ στο γραφείο του στην Γλυφάδα. Μου ξεκαθαρίζει ότι θα μιλήσουμε βασικά για την πειρατεία στα νερά του Ινδικού ωκεανού, λόγω της συχνότητας των περιστατικών εκεί κυρίως στα τέλη του 2008, αλλά και της ιδιομορφίας του τρόπου εκτέλεσής της, γεγονός που έκανε την παρουσία ενόπλων φρουρών στο πλοίο απαραίτητη.
«Πριν το 2008 δεν υπήρχε πειρατεία;» τον ρωτώ. «Σαφώς και υπήρχε», μου απαντά. «Ήδη, από τα τέλη του ’90, έχουμε καταγεγραμμένα περιστατικά, με απαγωγές και απαιτούμενα λύτρα, όπως γίνεται και σήμερα, αλλά τα ποσά ήταν πολύ μικρότερα τότε». Οι πειρατές της Σομαλίας όμως, ήταν οι πρώτοι οι οποίοι επιχείρησαν να επιβιβαστούν σε εμπορικά πλοία ενώ αυτά βρίσκονταν εν κινήσει και να κάνουν κατάληψη, κρατώντας το πλήρωμα αιχμάλωτο έναντι αντίτιμου.
Yπάρχουν πολλών ειδών πειρατείες, συνεχίζει ο Πάνος. Αλλιώς γίνεται στον Νίγηρα και διαφορετικά επιτίθενται στον Ινδικό ωκεανό οι Σομαλοί, ή στο Στενό της Μάλακκας, κοντά στις ακτές της Μαλαισίας και της Ινδονησίας, και γενικότερα στην νοτιοανατολική Ασία όπου αρκετα τπεριστατικά γίνονται έξω από λιμάνια. «Ως περιοχή υψηλού κινδύνου πλέον ορίζεται η περιοχή από το Σουέζ μέχρι τον Κόλπο του Ομάν, δηλαδή με το που περάσει ένα πλοίο τη διώρυγα και βγει έξω απ’ τα Αραβικά Εμιράτα και προς το νότο μέχρι το βόρειο άκρο της Μαδαγασκαρης», μου λέει.
Η περιοχή υψηλού κινδύνου. Τα κόκκινα εκπροσωπούν πειρατικές επιθέσεις οι οποίες έληξαν με την απόσπαση λύτρων, ενώ τα κίτρινα δείχνουν τις απλές απόπειρες από το 2007 έως το 2011.
Η σομαλική πειρατεία ξεκίνησε όταν ξένοι με πολλά αλιευτικά πλοία, μπήκαν στα χωρικά ύδατα της Σομαλίας. Παραδοσιακά η αλιεία ήταν ο τρόπος επιβίωσης των Σομαλών. Αφού δεν υπήρχε οργανωμένο κράτος και δεν υπήρχε ακτοφυλακή, οι ψαράδες άρχισαν να σχηματίζουν ένοπλες ομάδες για να τους εμποδίζουν. Σύμφωνα με έκθεση του ΟΗΕ, η πειρατεία προκλήθηκε εν μέρει από την παράνομη αλιεία αλλά και από την ριψη τοξικών αποβλήτων στα σομαλικά ύδατα από ξένα πλοία, με αποτέλεσμα οι Σομαλοί να μην μπορούν να ψαρέψουν.
Οι πρώτοι ένοπλοι φρουροί ανέβηκαν επάνω σε πλοία το 2009. Πριν από αυτό, τα ταξίδια ήταν «άοπλα», διότι δεν υπήρχε οργανωμένη σομαλική επίθεση στο βαθμό που υπάρχει σήμερα και διότι οι περισσότερες εταιρείες δεν είχαν τα κεφάλαια και την γνώση για το πώς να αποκτήσουν νόμιμα όπλα.
«Εμείς δεν έχουμε κάνει άοπλα ταξίδια από το 2011. Η Ελλάδα επιτρέπει στα πλοία με ελληνική σημαία να έχουν ένοπλους φρουρούς, μετά από συνθέτη διαδικασία, αλλά δεν υπάρχει κάποιο νομοθετικό πλαίσιο που να ορίζει τι πρέπει να έχει μία εταιρεία ναυτιλιακής ασφάλειας (PMSC) για να ιδρυθεί στην Ελλάδα. Γι’ αυτό και δεν υπάρχουν αμιγώς Ελληνικοί PMSCs. Το ζήτημα της οπλοφορίας είναι σύνθετο, διότι αρχικά πρέπει να βρεθεί ένας νόμιμος προμηθευτής όπλων, ο οποίος με όλες τις απαιτούμενες διαδικασίες και τα έγγραφα, να κάνει εξαγωγή, εισαγωγή και πώληση όπλων. Η αγορά το 2011 ήταν πολύ επισφαλής, διότι κάποιες εταιρείες αγόραζαν όπλα, ένας θεός ξέρει από πού και τα διοχέτευαν στη θάλασσα, το οποίο είναι άκρως παράνομο».
Σήμερα υπάρχουν 200 με 300 εταιρίες στον κόσμο, εκ των οποίων γύρω στις 80 είναι ελληνικών συμφερόντων. «Κάποτε η αγορά ήταν ξέφραγο αμπέλι, χωρίς να σημαίνει ότι και τώρα δεν υπάρχει κάποια χαλαρότητα στο χώρο μας. Απλά, ο πήχης για να είσαι 100% νόμιμος είναι ψηλά πλέον σε σχέση με αυτό που ήταν διότι η γραφειοκρατία έχει αυξηθεί πάρα πολύ. Πόλλες φορές έχω παρομοιάσει την δουλειά μας», μου λέει χαριτολογώντας ο Πάνος, «με το φαινόμενο του βίντεο κλαμπ και πιο πρόσφατα των σουβλατζίδικων. Το κάνει ένας και τρέχουν όλοι».
Είμαι περίεργη να μάθω αν αληθεύει η άποψη ότι ο ένοπλος φρουρός είναι μισφοφόρος. «Δεν ξέρουμε καταρχήν τι σημαίνει μισθοφόρος. Ο μισθοφόρος είναι κάποιος που πληρώνεται για να δρασει ως επιθετική δύναμη ή να είναι μέρος μιας επιθετικής δύναμης», μου απαντά ο Πάνος. «Από την άλλη, αυτός που έχει πάει κατά κύριο λόγο, συμβουλευτικά, για να βοηθήσει δηλαδή το ασφαλές πέρασμα ενός πλοίου από μια περιοχή κινδύνου και δρα μόνο αποτρεπτικά και αμυντικά, δεν είναι μισθοφόρος. Υπάρχουν βέβαια και αυτοί που θα ήθελαν να μπουν σε αυτή τη δουλειά διότι φαντασιώνονται ότι θα προσγειωθούν με αλεξίπτωτα στη Σομαλία και θα αρχίσουν να σκοτώνουν κόσμο. Είναι άτομα με την φαντασίωση του υπέρ-κομάντο.
Εμείς τους αποκαλούμε ‘weekend warriors’. Έχουν φαντασιώσεις πολέμου, επειδή όταν ήταν μικροί, είδαν το Ράμπο κι έβαζαν κόκκινη κορδέλα στα μαλλιά. Αλλά αυτή είναι μια διεστραμμένη φαντασίωση η οποία δεν έχει καμμία θέση στη δουλειά μας».
Σύμφωνα με τον Δρ. Κωνσταντίνο Περρωτή, πρώην βατραχάνθρωπο και Δόκτορα Ψυχολογίας, οι επαγγελματίες ένοπλοι φρουροί πρέπει να έχουν πολύ χαμηλά επίπεδα στρες, κανένα σημάδι κατάθλιψης ή τρωτότητας, έτσι ώστε, σε ένα πολύ επικίνδυνο περιστατικό, να μην χάσουν τον έλεγχο. Πρέπει να είναι σοβαροί επαγγελματίες, να έχουν πειθαρχία, κίνητρο και φιλοδοξίες. Να είναι άνθρωποι καριέρας, να έχουν πολλά χρόνια στον χώρο, είτε στο στρατό είτε στις ειδικές δυνάμεις είτε σε εδαφική ασφάλεια. Αυτοί οι άνθρωποι θα βρεθούν για πολύ καιρό πάνω σε κάποιο πλοίο και είναι πολύ πιθανό να πρέπει να χρησιμοποιήσουν όπλα σε μια δύσκολη κατάσταση.
Ο Κωνσταντίνος Περρωτής υποβάλλει τους υποψήφιους επαγγελματίες ένοπλους φρουρούς σε διαδικασία εκτεταμένου ψυχογραφήματος προκειμένου να αξιολογήσει την ετοιμότητά του. Ο ίδιος είχε κατέβει στη Σομαλία παλαιότερα όταν τα ταξίδια ακόμα ήταν άοπλα. «Δεν έχω βρεθεί σε κάποιο πολύ βίαιο περιστατικό. Οι συνθήκες τότε ήταν ακόμα πιο δύσκολες και δεν υπήρχε συγκεκριμένη τακτική που έπρεπε να ακολουθήσεις.
Σήμερα όμως έχουμε επαγγελματίες που γνωρίζουν τι ακριβώς πρέπει να κάνουν». Τον ρωτώ την γνώμη του για τις εταιρείες που ασχολούνται με το αντικείμενο στην Ελλάδα. «Υπάρχουν και κάποιες που είναι ‘τυχοδιωκτικές’, που προσλαμβάνουν προσωπικό που δεν βρήσκει δουλειά αλλού εύκολα και που δεν έχει σωστή προετοιμασία. Όταν κάποιος δεν είναι επαγγελματίας και μπει σε αυτή τη δουλειά με οποιονδήποτε άλλο τρόπο, θέτει σε κίνδυνο τόσο τον ίδιο όσο και το πλήρωμα το οποίο έχει κληθεί να προστατεύσει. Η παρουσία σωστών επαγγελματιών αποδείχθηκε 100% αποτελεσματική και αποτελεί τον έναν από τους δύο λόγους που μειώθηκαν τα περιστατικά πειρατείας. Ο άλλος είναι η ύπαρξη των ‘coalition forces’, των ναυτικών δυνάμεων στην περιοχή, οι οποίες εμποδίζουν τους πειρατές να βγουν έξω από την ακτογραμμή της Σομαλίας. Απόπειρες πειρατείας εξακολουθούν να γίνονται, όμως οι πειρατές όταν ξέρουν ότι υπάρχουν όπλα πάνω σε ένα καράβι, συνήθως φοβούνται και φεύγουν», μου λέει.
Λίγο αργότερα, συναντώ την Ηρώ Θεοφανίδη, εκπρόσωπο της εταιρείας ναυτιλιακής ασφάλειας UNICS και μία από τις λίγες γυναίκες που δραστηροποιούνται στον χώρο. Ο πατέρας της, Ιωάννης Θεοφανίδης ή αλλιώς ο πατέρας των βατραχανθρώπων, ήταν ο άνθρωπος που δημιούργησε την πιο δυνατή Μονάδα Υποβρύχιων Καταστροφών και εκείνος που έφτιαξε τις πρώτες μεθόδους πειρατικής ενέργειας, της επιβίβασης επί των πλοίων, δηλαδή ό,τι ακριβώς κάνουν οι πειρατές. Της ζητώ να μου δώσει την δική της εικόνα για τις εταιρείες ναυτικής ασφάλειας στην Ελλάδα.
«Η πίττα είναι μεγάλη και υπάρχει σκληρός ανταγωνισμός. Είναι επιλογή του καθενός το πώς θα κάνει τη δουλειά του, όμως αν συμβεί κάτι στην θάλασσα πρέπει να ξέρει να το διαχειριστεί. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να έχει το κατάλληλο άτομο στην κατάλληλη θέση. Οι άνθρωποι αυτοί πρέπει να έχουν σωστή αντίληψη της θάλασσας και να μπορούν να χειριστούν οπλισμό. Ο σκοπός των ενόπλων είναι να διασφαλίσουν την ασφάλεια του πλοίου, του πληρώματος, του φορτίου και την περιουσία του πλοιοκτήτη. Στη UNICS χρησιμοποιούμε πρώην βατραχανθρώπους και καταδρομείς, οι οποίοι έχουν υπάρξει “πειρατές”, για να ασκήσουν το επάγγελμα του “αντιπειρατή”. Διότι οι βατραχάνθρωποι είναι οι πλέον κατάλληλοι να κάνουν αυτή τη δουλειά και κυρίως, όπως έλεγε ο πατέρας μου, είναι “θαλάσσια ζώα”».
Ο Πάνος και η Ηρώ μου ξεκαθαρίσαν ότι οι πειρατές δεν έχουν καμμία σχέση με τρομοκράτες, αν και ορισμένοι θεωρούν ότι συνδέονται με την Αλ Σαμπάμπ, παρακλάδι της Αλ Κάιντα και την πιο θανατηφόρα τρομοκρατική οργάνωση της Ανατολικής Αφρικής. Σύμφωνα και με άρθρο που είχε δημοσιεύσει παλιότερα το Reuters, υπάρχουν υπόνοιες συνεργασίας χωρίς να υπάρχουν αρκετά στοιχεία που να το αποδυκνείουν.
«Γιατί να είναι τρομοκρατία, όμως, το να επιτεθείς σε μία ιδιωτική επιχείρηση, προκειμένου να βγάλεις κάποιο κέρδος; Είναι κλοπή και είναι απαγωγή. Δεν φοράνε εκρηκτικά για να ανεβαίνουν στο βαπόρι και το ανατινάξουν. Τους ενδιαφέρει καθαρά το κέρδος. Θέλουν το βαπόρι, να το κυριέψουν, να πάρουν τα λεφτά και μετά δρόμο. Εμπορική συναλλαγή».
Λίγες μέρες αργότερα επικοινωνώ με στέλεχος ναυτιλιακής ασφαλιστικής εταιρείας το οποίο μου μιλάει για το θέμα αυτό με την προϋπόθεση ότι θα διατηρήσω την ανωνυμία του.
«Είναι σημαντικό να καταλάβεις γιατί τους λένε πειρατές και όχι τρομοκράτες», μου λέει. «Ένας εφοπλιστής μπορεί αυτή τη στιγμή να αγοράσει μια ασφάλεια η οποία θα πληρώσει τα λύτρα που θα ζητήσουν οι απαγωγείς. Ο ΟΗΕ και οι ΗΠΑ απαγορεύουν όμως οποιαδήποτε οικονομική συναλλαγή με τρομοκράτες. Κατά συνέπεια, αν θεωρούνταν τρομοκράτες δεν θα μπορούσε να υπάρξει οποιαδήποτε συναλλαγή μαζί τους».
«Η πληρωμή των λύτρων», συνεχίζει η πηγή μου, «δεν μπορεί να γίνει νόμιμα έτσι κι αλλιώς, διότι πρόκειται, επί της ουσίας, για μια παράνομη συναλλαγή. Όλες αυτές οι χώρες από τις οποίες πρέπει να περάσουν τα λεφτά έχουν νομικά εμπόδια στο να συμβεί κάτι τέτοιο. Οπότε ειναι λογικό να ακολουθούνται παράτυποι δρόμοι». «Συνήθως πώς πληρώνονται τα λυτρά;», ρωτώ. «Ανεβάζουν τα λεφτά στο αεροπλάνο πετάνε πάνω από το μέρος που βρίσκεται το πλοίο μαζί με τους πειρατές, τα πετάνε κοντά τους στην επιφάνεια της θάλασσας μαζί με μετρητές χρημάτων για να επισπευσθεί η διαδικασία».
Οι πειρατές, πάντως, σύμφωνα με έρευνα που διεξήγαγε το Γερμανικό Οικονομικό Ινστιτούτο στο Βερολίνο (DIW), δεν είναι σίγουρο ότι λειτουργούν μόνοι τους. Μερικοί τοπικοί επιχειρηματίες, καθώς και αξιωματούχοι στην Πούντλαντ -αυτόνομη περιοχή της βορειοανατολικής Σομαλίας- φαίνεται ότι βρίσκονται πίσω από την πειρατεία. «Η πειρατεία δεν είναι μόνο μια προσοδοφόρα επιχείρηση για τους Σομαλούς», σημειώνει η έρευνα, «χάρη στην πειρατεία έχουν αυξηθεί δραστικά τα ασφάλιστρα, με αποτέλεσμα οι ναυτιλιακές ασφαλιστικές εταιρείες να έχουν τεράστια κέρδη, γεγονός το οποίο ευνοεί την συνέχιση της πειρατείας».
Η πειρατεία όμως πλέον έχει μειωθεί. Το 2013 έγιναν 9 επιθέσεις σε πλοία, χωρίς επιτυχία όμως. Απόπειρες εξακολουθούν να γίνονται συνέχεια, αλλά η παρουσία των ενόπλων φρουρών αποτρέπει όλο και περισσότερο τους επίδοξους καταληψιες. Για πολλούς από τους Σομαλούς όμως ο πειρατής εξακολουθεί να θεωρείται ο ήρωας που πήρε το νόμο στα χέρια του απέναντι στις ξένες επεμβάσεις. Το πρόβλημα οπωσδήποτε δεν έχει λυθεί. Ο ένοπλος φρουρός αντιμετωπίζει τις συνέπειες και όχι τη ρίζα του πρόβληματος.
Οι φωτογραφίες είναι ευγενική παραχώρηση του Πάνου Μωραΐτη στο ελληνικό VICE.
Βάνια Τέρνερ
